Fatimi hareketinin doğuşuna, Şiiliğin bir kolu olan İsmaililik sebeb olmuştur.İsmaililer, 9. yüzyılda Hama ve Humus arasındaki küçük Selemiye kasabasını merkez edinip, geniş bir propaganda faaliyetine giriştiler.İran, Irak, Yemen ve Kuzey Afrika’da faaliyet gösteren “dai” adı verilen ajanlar,Mağrib’de Kitame Berberi kabilesinde nüfuzlarını iyice kuvvetlendirdiler. 859 yılından itibaren Ağlebilersaltanatını (800-910) sarsmaya başladılar. İsmaili hareketi tehlikeli bir hal aldığından, Bağdat’taki Abbasi halifesi, bunların reisi Ebu Said denilen Ebu Muhammed Ubeydullah’ı sıkıştırınca Mısır’a kaçtı. Ubeydullah,Mısır’dan tüccar kılığında, Mağrib’deki Sicilmase şehrine geçti. Şehrin hakimi Ziyadetullah el-Yera, Ubeydullah’ı huzursuzluk çıkarmaması için yakalatıp, hapsettirdi. Bunun üzerine, dailer kuvvetli bir propagandaya girişip, isyan ettiler. Dailerden Eş-Şii isyancılara hakim olup,Ağlebi Devletine son verdi. Ubeydullah’ı hapisten kurtarıp, El-Mehdi lakabını ve Emirü’l-Mü’minin ünvanını verip tahta geçirdi. Dailer o bölgedeki Maliki mezhebindeki ahaliye zulmedip, Şiiliğin esaslarını kabule zorladılar.
Ubeydullah el-Mehdi, Rakkeda şehri yakınlarında Mehdiye şehrini kurarak, başkent yaptı. Kendisinin halife olduğunu ileri sürerek, Abbasi halifelerini tanımadı. Kuzey Afrika’nın hakimiyetini tamamen ele geçirdi. Fatımilerin en büyük rakipleri Endülüs Emevileri idi. Üçüncü Abdurrahman (912-961) İsmailileri KuzeyAfrika’da durdurdu. Kuzey Afrika’dan ümitlerini kesen Fatımiler,Mısır’a yöneldiler. 914-921 ve 935 tarihlerinde Mısır’ı karşı yapılan seferler başarısızlıkla sonuçlandı ise de Fatımi Sultanı Mubizz’in başkumandanı Cevher, 969’da İhşidlilerin hakimiyetine son verip,Mısır’ı ele geçirdi. Kahire, Fatımilerin başkenti oldu.Cevher, Mısır’ın iktisadi durumunu düzelttikten sonra, sınırlarını genişletmeye başladı. Hicaz, Batı Arabistan Fatımilerin eline geçti. Suriye’ye saldırdılarsa da Karmatilerin direnişiyle karşılaştılar. Uzun ve çetin mücadelelerden sonra Şam’ı ele geçirip, sınırlarını genişlettiler (993).
Aziz Billah(975-996)tan sonra Fatımi halifeliğine on bir yaşındaki oğlu Hakim Bi-Emrillah geçti. Hakim’in çocuk yaşta olması sebebiyle ülkede iç karışıklıklar ve isyanlar çıktı. Hakim büyüdükçe duruma hakim olmasına rağmen, sefahate düşkünlüğü ve kan dökücülüğü, Fatımiler arasında nefrete sebeb oldu. Hıristiyan ve Yahudiler için mabetler yaptırdı. Yahudilikten dönme vezir Dırar,Hakim’i iyice yoldan çıkardı.
Şii olan ve ahaliye zulmedip, çok kan döken Fatımi sultanlarının millete hoş görünmek, milleti kandırmak için yaptıkları hilelerden biri de, paralar üzerine ayet-i kerime, hadis-i şerifler yazdırmak oldu. Eshab-ı kiram, tabiin ve geçmiş İslam devletlerinde paralar üzerine mübarek kelimeler yazılmamıştı. Çünkü para, alış veriş vasıtası olduğundan yerlere düşüyor, abdestsiz dokunuluyor ve o mübarek kelimeler yazılı paralarla uygun olmayan yerlere giriliyordu. Bu ise, İslam ahlakına aykırı bir davranıştı. Hakim bi-Emrillah bu bozuk icraatlarıyla ahaliyi kandırıyordu. Bunun zamanında Mısır’a Hamza bin Ahmed tarafından Derezilik (Dürzülük) inancı sokuldu.Mısır’dan sonra Suriye ve Lübnan’a da Derezilik yayıldı. Bunlar tenasühe inanır, şaraba, alkollü içkilere, zinaya helal derlerdi. Tanrılık insandan insana geçer, tanrı Ali’nin ve çocuklarının şeklinde göründü derlerdi. (Bkz. Dereziler)
1017 senesinde Derezilerin telkin ve teşvikiyle Hakim bi-Emrillah kendisini tanrı ilan etti ve 13 Şubat 1021’de, esrarengiz bir şekilde kayboldu.Yerine on altı yaşındaki Zahir (1021-1036) geçti. İktidar, zeki ve kurnaz bir kadın olan halası sitte el-Mülk’ün elindeydi. Zahir’den sonra Mustansır (1036-1094) Fatımi tahtına çıktı. Uzun saltanatının ilk yıllarında Kuzey Afrika,Mısır, Sicilya ve Batı Arabistan’ı elinde bulunduruyordu. Fatımi kumandanlarındanBesasiri, Bağdat’ı 1056’da ele geçirdiyse de, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey şehri geri alıp,Abbasi halifeliğini Şii Fatımilerin elinden kurtardı.Selçukluların batıya doğru genişlemesi, Fatımi hakimiyetini sarsmaya başladı. 1071’de Kudüs ve 1076’da Şam şehirleri, Selçukluların eline geçince, Fatımilerin Suriye’deki hakimiyeti son buldu. Ayrıca Kuzey Afrika’daki Zıriler ve İtalya Normanları da batıda Fatımi hakimiyetine son verdi.
Sultan Mustansır’ın 1094’te ölümüyle yerine oğlu Musta’li (1094-1101) geçti. Fatımi Devletinin çöküşünün hızlandığı bu devirde, iç karışıklıklar da devam ediyordu. İç karışıklıklarla beraber,Türk-İslam orduları ve Haçlılar Fatımilerin çöküşünü hızlandırdı. 1099 tarihinde Kudüs’ü Haçlılar ele geçirdi. 1101’de Musta’li’nin ölümüyle amir(1101-1130) başa geçirildi. Devri,Mısırlılar ile Haçlılar arasındaki savaşla geçti. amir’in 1130’da bir Batini fedai tarafından öldürülmesiyle elde kalan Sur ve Askolan’da idare büsbütün karıştı. Devletin başına amcası oğlu El-Hafız geçti. El-Hafız (1130-1149) ve Zafir (1149-1154) dönemlerinde de iç olaylar artarak devam etti. Askeri isyanlar durmak bilmiyordu. 1153’te Haçlılar Fatımilerin son kalesi olan Askolan’ı da aldılar. 1154’te Zafir’in öldürülmesiyle beş yaşındaki oğlu Faiz (1154-1160), Fatımi hilafet tahtına oturdu.İktidar ise saray kadınlarının davetiyle vezirlik makamına getirilenTalai bin Ruzik’in elindeydi. Bu vezir devletin kötüye gidişini durdurmaya çalıştı. Gazze’de Hıristiyanlara karşı zafer kazanıldı (1158).VezirTalai de, çok geçmeden son Fatımi Sultanı Adid (1160-1171)in başa geçmesinden kısa bir süre sonra öldürüldü. Fatımiler bundan sonra, Haçlılar ile NureddinMahmud Zengi arasında kukla bir duruma düştü. Vezirler, idari ve askeri yetkileri elinde topluyorlardı. İsmaili Fatımi halifeliğinin son veziri Selahaddin Eyyubi, Mısır’ın durumunu düzene soktu. Devlete hakim olan Selahaddin Eyyubi, SultanAdid hastayken Eylül 1171’den itibaren hutbeyi Abbasi halifesi adına okuttu. Çok geçmeden Adid öldü. Böylece Fatımi idaresi tarihe karıştı. Bu davranışıyla Selahaddin Eyyubi İslam birliğinin temini yoluna gitti. Abbasi halifesi ile Müslümanların sevgisini kazandı.
Fatımiler,Abbasiler ile rekabet edip kendilerini halife olarak ilan ettiler.İdare tarzları, İslam dininin esaslarına uymaktaydı. Başta, mutlak olan sultan bulunurdu. Sultanın Allah tarafından seçilmiş olan bir aileden geldiği, ilahi iradeye göre hüküm verip, hilafet ettiği propagandası yapılırdı. Zaman zamanAbbasi halifelerine ve Selçuklulara karşı Hıristiyanlarla birleşerek Müslümanlar aleyhine ittifak kurdular.Êİslam birliğini parçaladılar. Kurdukları medreselerde, İsmaili dailer yetiştirdiler. Özellikle Kayrevan veCami-ül-Ezher medreseleri bu gayelerine hizmet etti.Yetiştirilen bu dailer, öğrendikleri sapık fikirleri Atlas Okyanusu kıyılarından Çin’e kadar yaydılar. Fakat Selahaddin-i Eyyubi’nin ilmi ve keskin zekası karşısında yıkılıp gittiler. Eyyubi medreselerinde yetişen Ehl-i sünnet alimleri, onların bozuk fikirlerinin kökünü kazıdılar. Ancak, Eshab-ı kiram düşmanlığı üzerine bina ettikleri sapık fikirleri savunan Fatımi kalıntıları, zaman zaman Müslümanlar arasına fitne tohumları ekerek, onları birbirine düşürmeye çalıştılar. İskenderiyye ve Trablusşam limanlarından Hindistan ile Akdeniz Hıristiyan ülkeleri dahil, İslam ülkeleri dışındaki dünya ile hem ticaret, hem de Fatımi ideolojisinin propagandasını yaptılar. Yahudilerin, Fatımi ticaret hayatında önemli rolü vardır.
Fatımi süsleme sanatında seramik, hurma dalı vb. motifler kullanılmıştır.
Fatımi Halifeleri ve Saltanat Yılları
1. Ubeydullah el-Mehdi910-934
2. Kaim bi-Emrullah934-953
3. Mubizz 953-975
4. Aziz975-996
5. Hakim 996-1021
6. Zahir1021-1036
7. Mustansır1036-1094
8. Musta’li1094-1101
9. amir1101-1130
10. Fetret’ten sonra, El-Hafız1130-1149
11. Zafir1149-1154
12. Faiz1154-1160
13. Adid1160-1171
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
muzafferbadem@hotmail.com